Татар әкиятләре

Мактанчык Чыпчык белән Тыйнак Сыерчык

Мактанчык Чыпчык

Тәрәзәгә каршы бер озын колга сузылган, ул колгага нарат такталардан эшләнгән оя куелган. Әле кичә генә балалар ул ояны ашыга-ашыга эшләп бетерделәр, ә бүген инде анда яз кунаклары — сыерчыклар килделәр. Ояның эчен-тышын җентекләп карадылар, бик ошаттылар. Аны ясаучыларга рәхмәт укыдылар, матур итеп сайрап куйдылар.

Сыерчык оясына каршы тәрәзә башында бер карт Чыпчык утыра, ничә еллардан бирле инде ул шунда тора. Салам-со-лымнарны, йон-мамыкларны җыеп, оя ясаган. Салкыннар килгәч тә, җылы якларга очмаган, шул ояда кышлаган ул Чыпчык.

мультфильм Мактанчык Чыпчык

 

Яңа кунакларны Чыпчык нишләптер кәефсез каршы алды, "күңелсез иде, күршеләр булды" дип, үзе эченнән бераз шатланды. "Сайраулары белән колакны тондырып бетерерләр, рәхәтләнеп йокларга да ирек бирмәсләр, туктагыз дисәң дә, туктамаслар, күрше димәсләр", — дип уйланды.
Чыннан да, шулай булып чыкты. Сыерчыклар монда Чыпчык абзый яши дип тормадылар, көне буе өзелеп-өзелеп сайрадылар. Чыпчыкның моңа бик ачуы килде, ямьсез тавыш белән күршеләренә җикеренде:
— Бөтен тынычлыгымны боздыгыз, сайраган булып, колагымны тондырдыгыз. Ичмасам, чыпчыклар төсле сайрый алсагыз икән, алардан да уздырсагыз икән... Безнең җырны бар тавыклар хәйран калып тыңлый, безне хуҗа да бик-зурлый...
Сыерчыклар Мактанчыкның бу сүзләрен ишетеп аптырап калдылар: "Бу әллә юләрме икән?" — дип уйлап алдылар.
Җае чыккан саен, Чыпчык мактана бирде, әй мактады чыпчыкларны, әй мактады — күкләргә чөерде. Имештер, дөньяда алардан батыррак бар микән, имештер, хәтта сандугач та аларның җырларына хәйран кала, имештер, аларның өйләрен берәү дә җимерә алачак түгел. Көчле давыл гына булсын, имеш, сыерчыклар оясы беркетелгән колга сыначак, оя йөзтүбән капланачак.
Сыерчыклар мактанчык күршенең сүзләрен тыныч кына тыңладылар. Каты җавап кайтармадылар, "күрербез әле ничек булганын, кем отылганын" дип калдылар.
Беркөнне Чыпчык үз өенә атылган уктай кайтып керде, аның артыннан күктә — биектә карчыга күренде.
Батыр Чыпчыкның кемнән куркуын сыерчыклар бик яхшы белделәр. "Батырның тавышы-тыны юк, өенә бикләнде, ахры", — дип көлделәр.
Бераз яткач, Чыпчык оясыннан башын чыгарды, күршеләренә сүз салды:
—    Күрмәдегезме карчыга белән минем ничек сугышкан
ны? Әй бирдем дә соң үзенә, утлар күренгәндер күзенә! —
дип сөйләнде.
Сыерчыклар бер сүз әйтмәделәр, Мактанчыкның кәефен җибәрмәделәр.
Беркөнне алар үз күзләре белән менә нәрсәне күрделәр һәм Мактанчыкка ярдәмгә килделәр. Чыпчык бер ялгызы өендә утыра иде, әлеге дә баягы шул мактанып тора иде:
—    Хуҗа мәчесенең күзен чукыдым, әй кирәген бирдем...
Сыерчыклар аның сүзен тыңлагандай иттеләр, ләкин со
ңыннан әйттеләр:
Ул песине әле бая гына күрдек, күзләре дә бик исән, мыраулап йөридер иде, — диделәр.
Юк, юк, күршеләрнекен күргәнсездер, ә безнең хуҗаныкы инде сукыр, безгә һөҗүм итәргә куркыр, — диде Чыпчык.
Ә шулчак әлеге песи, посып кына, өй кыегы буйлап тәрәзә башына таба үрмәләде. Мактанчык Чыпчык, арты белән торганга, аны күрмәде. Мәче инде Чыпчыкка якынлашты. Сикереп, тегене эләктереп алмакчы иде, шулчак Сыерчык очып килеп җитте. Шаян песинең күзен чукып җибәрде, песине кире чигендерде. Ул өй кыегыннан чормага сызды.
Мактанчык Чыпчык куркуыннан калтырап төште, сүзен дә әйтә алмады.
—    Күрдеңме инде? — диделәр сыерчыклар. — Мактану за
рар гына итә, сизгерлекне киметә, — диделәр. Ә Чыпчык әле
һаман бер сүз әйтә алмый тора иде.
Менә кинәт ул телгә килде һәм болай диде:
—    Ярый, бәхете бар икән, китеп котылды, күрмәгәнен күр
гән булыр иде!
Сыерчыклар тагын көлделәр һәм аңа болай диделәр:
—    Мактану һәркемне хур итә, тыйнак булуга ни җитә!

А.Алиш әкиятләре. Мактанчык Чыпчык белән Тыйнак Сыерчык

Бикбатыр һәм Биккуркак

Бикбатыр һәм Биккуркак

 

Бер баланың ап-ак куяны белән бик матур песие булган. Алар үзара бик тату яшәгәннәр. Куян, кетер-кетер итеп, агач кайрысы кимергән, ә песи, чепер-чепер итеп, сөт эчкән.
Песи бернәрсәдән дә курыкмый икән, аңа теге бала "Бикбатыр" дип исем кушкан. Куян, дер-дер килеп, бар әйбердән дә шүрли, аны ул "Биккуркак" дип атаган.

мультфильм Бикбатыр џђм Биккуркак

 

Биккуркак беркөнне стенада коточкыч әйбер күргән: колаклары бик озын, мыеклары селкенеп тора, ә үзе бик килбәтсез икән. Куркуыннан Куян нишләргә дә белмәгән, баскан урыныннан кузгала да алмаган. Ярый әле Бикбатыр килеп җиткән һәм Биккуркакка бераз көч кергән: "Әй юләр, юләр, — дигән Бикбатыр, — үз шәүләңнән үзең куркып торасың ич", — дигән. Биккуркактан көлгән. "Ярый әле син килдең, Бикбатыр, куркуымнан үлгән булыр идем", — дигән Куян.
Икенче бервакытны Куян тагын куркуга төшкән, йөрәге аның дөп-дөп типкән, нәрсәдер бик нык итеп кыштырдый икән. "Хәзер идән астыннан чыга да, кыштырдаучы нәрсә мине кабып йота", — дип уйлый икән Куян.
Песи дә колакларын торгызган, ул да курка, ахры, дип уйлаган Куян. Шулчак нидер шап итеп дөбердәп киткән. Куян һушсыз була язган. Ә Песи, авызына нәрсәдер кабып, Куян янына килгән. Килгән дә: "Менә сине куркытучы нәрсә шушы инде", — дигән, бер кечкенә генә кара әйберне Куянга күрсәткән. "Шушы кечкенә генә фетнә шулкадәр тавыш чыгара аламы?" — дип, Куян гаҗәпләнеп караган.
Өченче бер тапкыр ачык ишектән бер эт килеп кергән һәм каты итеп өрергә керешкән. Куян карават астына кереп качкан. Ә Бикбатыр идән уртасына чыгып баскан, зур күренергә тырышып, сыртын кабарткан, эт һөҗүм итсә, аның битләрен тырнарга җыенган. Билгеле, эт аңар кагылмаган, ишектән әкрен генә чыгып сызган.
Ә Бикбатыр үзенең батырлыгы аркасында бу бәладән дә бик оста котылган.

 
А.Алиш әкиятләре. Бикбатыр һәм Биккуркак

Карт белән ялкау егет

 
Борын заманда ярлы гына бер карт кеше була. Бу картның карчыгыннан башка беркеме дә юк, ди. Язлар үтеп, печәнгә төшәр вакытлар килеп җиткәч, карчыгы әйтә картка:
— Бар, карт, күрше авылга барып, берәр кеше эзләп кара, печән өстендә үзеңә ярдәмче булыр иде,— ди.
Карт күрше авылга китә. Йөри торгач, бер яшь кенә егетне очрата бу.
— Улым, ди, миңа бер ярдәмче кирәк иде, ди, әллә вакытлы гына булса да ялланасыңмы? — ди.
— Юк, бабай, яллана алмыйм,— ди егет,— минем бик озак киенә торган гадәтем бар,— ди.
Бабай әйтә:
— Анысы гына бернәрсә дә түгел, минем үземнең дә су эчеп исерә торган гадәтем бар,— ди.
— Алай булгач, безнең икебезнең дә шундый гадәтләребез бар икән, ялланам мин сиңа,— ди егет.
Яллана бу егет. Бабай аны өенә алып кайта. Иртән торып чәй эчәргә утыралар. Бабай тиз генә ашап-эчә дә ишегалдына чыгып, кирәк-яракларын хәзерләп, яңадан егет янына керә. Бу кергәндә, егет бер чабатасын да киеп бетермәгән була әле. Шуннан соң карт:
— Ярар, улым, мин бара торыйм, син фәлән-фәлән юл белән барсаң, мине табарсың,— ди дә, чалгыларын күтәреп, чыгып та китә.
Инде килик егеткә. Ул менә кия, ди, чабатасын, менә кия, ди, төш вакыты килеп җитте дигәндә генә, бер чабатасын киеп бетереп, икенчесен кияргә тотынды, ди, бу. Кояш баеп бабай эштән кайтып кергәндә икенче чабатасын киеп кенә бетереп утырадыр иде, ди; кичке ашны ашап бетерү белән, егет тиз генә чишенде дә, ди, яту белән йокыга да китте, ди. Егет йокысына китү белән, карт әйтә карчыгына:
— Иртәгә мин синнән су сорармын, син: «Су әнә чиләктә, бар да эч», диярсең,— ди.
Иртә белән болар, йокыдан торып, ашап-эчәләр дә, егет тагын идән уртасына җәелеп утыра чабатасын кияргә. 
Бабай карчыгына әйтә:
— Кая, карчык, су бир әле, сусыным басылмады,— ди. Карчыгы әйтә: .
— Су чиләктә, ал да эч,— ди.
Бабай чиләктән бер чүмеч су ала да эчеп җибәрә. Суны эчеп тә җибәрә, исерә дә башлый. Бабай, бик каты исергән булып, башта стенага барып бәрелә. Шуннан соң мич янына барып, бер бөтен кирпечне ала да егеткә ыргытып җибәрә, тияр-тимәс кенә итеп. Кирпеч стенага барып тия. Егет, бик каты куркып, сикереп тора да ишегалдына йөгереп чыгып китә. Карчык аның артыннан чыга:
— Улым, нишлисең, кая барасың? — ди.
— Әй, әби, эш харап,— ди егет,— бабай исерде бит, ул миңа яхшылык күрсәтмәс, өйдә калган сыңар чабатам белән чолгавымны чыгарып кына бирсәнә,— ди.
— Ашыкма, улым,— ди әби,— бабаң бераз тынычлангач, өйгә кереп, идән уртасына утырып, иркенләп киенерсең әле,— ди.
— Юк, әби,— ди егет,— зинһар өйдә калган чабатамны чыгарып бирә күр, бабай чыкканчы киенеп куяр идем,— ди.
Әби егетнең чабаталарын чыгарып бирә. Күп тә үтми, бабай бәрелә-сугыла тышка чыгып килә. Аны күрү белән, егет, чабаталарын тотып, абзарга таба йөгерә дә тиз генә киенеп тә ала. Бабай моны күргәч айный башлый. 
Болар икәүләп печән чабарга китәләр. Печән чабып кайтып, әйбәтләп ашап-эчеп, йокларга яталар. Икенче көнне егет, идән уртасына утырып, озак-озак итеп киенә башлаган иде, ди, бабайның: «Карчык, су кая, су!» — дип кенә кычкыра башлавы була, егет чабата киндерәсен бәйләми чыга да йөгерә. Кая туры килде, шунда тиз генә киенеп ала да, бабай белән бергәләп китәләр болар. Озак та үтми, бабай егетнең ялкаулыгын ташлатты, ди.

татар халык әкиятләре

Татар халык әкияте

Песәй

 
Бер әбинең бер кызы була. Боларның бер Песәйләре була. Кыз мич алдында борчак куыра, Песәй мичкә каршы утыра, ди. Табада борчаклар сикерешә башлауга Песәй куркып чыгып китә, ди. Бара торгач, моңа чүплек башында бер Әтәч очрый, ди.
Песәй дус, кая барасың болай чаба-чаба? — ди Әтәч.
Борчак явы килә, шуннан качып китеп барам,— ди Песәй.
Зинһар, мине дә ияртә күр,— ди Әтәч.
Әйдә, тизрәк киттек! — ди Песәй.
Китәләр болар икәү. Бара торгач очрый боларга бер Күркә.
Песәй дус, кая барасың болай чаба-чаба?—ди.
Менә борчак явы килә, шуннан качып китеп барабыз,— ди Песәй.
Мине дә үзегездән калдырмагыз инде,— ди Күркә.
Әйдә, ияр инде алай булгач,— ди Песәй.
Өчәү китеп баралар иде, ди. Торна очрый боларга.
Кая барасың, Песәй дус, болай ашыга-ашыга? — ди Торна.
Борчак явы килә, шуннан качып китеп барабыз,— ди Песәй.
Мине дә калдырмагыз,— ди Торна.
Әйдә,— ди,— ияр инде алай булгач,— ди Песәй.
Торна белән дүртәү китеп баралар иде, җитәләр бер су буена. Суда бер Үрдәк, боларның чаба-чаба китеп барганын күреп:
Песәй дус, кая барасыз болай?—ди.
Борчак явы килә, шуннан качып китеп барабыз,— ди Песәй.
Мине дә ияртегез инде,— ди Үрдәк.
Әйдә, ияр инде алай булгач,— дип алып китәләр моны да.

татар халык әкиятләре

Болар юлдан тезелешеп баралар: башта Песәй, аның артыннан Әтәч, аннан Күркә, Торна, Үрдәк. Күргән бер кеше аптырап карап тора боларга, бу нинди хәл, дип.
Бара торгач җитәләр болар бер тауга. Песәй әйтә: «Без килеп җиттек инде, шунда торыйк»,— ди. Сөйләштеләр дә, ярар, дип шунда калырга булдылар болар. Үрдәк суга төшеп китте, Күркә белән Торна тирәк башына менде, Песәй белән Әтәч жирдә калдылар. Песәй тычкан тотып ашый. Әтәч тырнанып туена. Шулай итеп көн итәләр, ди, болар. Берзаманны көннәр суына башлый. Песәй әйтә: «Йә иптәшләр, нишлибез инде? Мин суыкта түзә алмыйм, бер өй салып керик»,— ди. «Юк, безгә өй кирәкми»,— диләр. Күркә белән Торна: «Без тирәк башында кышлыйбыз»,— диләр.
Үрдәк әйтә: «Мин суда да кышлыйм. Ком ашыйм, су эчәм»,— ди. Әтәч әйтә: «Мина чүплек булса житә, шунда берәр төшкә кунаклыйм»,— ди. Песәй әйтә: «Мин өйсез тора алмыйм, җылы кирәк. Сез теләсәгез нишләгез, мин үзем йорт салам»,— ди Песәй. Кирпеч ватыкларын җыеп өй сала, мич чыгара, тәрәзә, ишек тишә дә чыпта элә. Ә үзе рәхәтләнеп җылы мич башына менеп ята, ди, бу.

Батыр әтәч

 
Борын-борын заманнарда бер авылда яшәгән икән, ди, бер Бабай. Бу Бабайның бер Кызы һәм бер Кәҗәсеннән башка бернәрсәсе дә булмаган, ди. Бик ярлы булган бу.
Көннәрдән беркөнне Бабай үзенең Кызын болынга Кәҗәсен көтәргә җибәргән. Кыз Кәҗәне көн буена болында көтеп йөргән дә, кичкырын гына алып кайтып, ишегалдына кертеп япкан, ди.
Бабай, Кәҗә янына чыгып:
Йә, Кәҗәкәем, көне буена болында булып, ни ашадың, ни эчтең? — дип сорый икән.
Кәҗә моңа:
Бер яфрак ашадым да бер кашык чамасы су эчтем,— дип җавап биргән, ди.
Картның моңа ачуы килеп:
Бер Кәҗәне дә туйганчы ашатып кайта алмагансың,— дип, Кызын бик каты ачуланган, ди.
Икенче көнне Карт болынга Кәҗәне үзе алып киткән. Кәҗә көне буена болында йөреп туйганчы ашаган, ял иткәләп алган да, ди, тагын торып ашарга тотынган. Бабай моны күреп бик шатланган. «Ярый, үзем алып килгәч, бик рәхәтләнеп, туйганчы ашады әле бу»,— дип уйлый икән Бабай. Шулай дип уйлаган да теге бабай, кич булганны да көтеп тормаган, Кәҗәсен калдырып өенә кайтып киткән, ди.
Кич булып караңгы төшүгә, Кәҗә дә болыннан кайтып кергән, ди. Бабай сорый инде бу Кәҗәдән:
Нихәл, Кәҗәкәем, көне буена болында йөрдең, ни ашадың, ни эчтең? — ди.

татар халык әкиятләре

Кәҗә аңа:
Бер яфрак ашадым да бер кашык чамасы су эчтем,— дип җавап биргән, ди.
Картның моңа бик ачуы килә. «Гаеп Кызда түгел, бу Кәҗә үзе бик ялганчы хайван икән»,— ди. Шуннан соң Бабай: «Бу ялганчы Кәҗәдән барыбер бер рәхәт тә күрмәссең»,— дип уйлый да Кәҗәсен суеп ашарга була. Икенче көнне Бабай Кәҗәне ике мөгезеннән тотып алып, аякларын бәйләп сала. Бабай пычак алырга дип өенә кереп киткән арада Кәҗә аякларын ычкындыра да чыгып сыза.
Китә бу. Бара-бара барып җитә бу кечкенә генә бер өйгә. Бу — Куян йорты икән. Барып керә. Өй эчендә беркем дә юк. Бу барып кергәндә, Куянның чыгып киткән вакыты булган икән, ди.
Кояш баеп караңгы төшә башлауга, Куян үзенең өенә кайтып керә. Керсә, ни күзе белән күрсен, теге Кәҗә түр башына менеп, мөгезләрен тырпайтып, сакалын селкетеп утыра икән, ди. Куян, моны күреп, бик каты курыккан да алдына-артына карамастан, урманга таба торып чапкан, ди.
Урманга барып керүгә, бу Куянга очраган, ди, бер Бүре. Бүрене күрү белән Куян акырып елый башлаган. Моны күреп, Бүре:
Нигә елыйсың, сиңа ни булды? — дип сорый икән.
Куян моңа:
Нигә еламаска, көне буена урманда йөреп, өемә әйләнеп кайтсам, түр башында бик куркыныч бернәрсә утыра, күрү белән йөрәгем ярыла язды,— ди.
Моны ишетү белән Бүре батырланып:
Әйдә киттек, без аны хәзер куып чыгарабыз,— ди.
Китәләр. Куян өенә барып җитү белән, Бүре үзе дә курка-курка гына ишекне ача. Караңгы өйдә зур мөгезле, озын сакаллы Кәҗә башын күрү белән Бүренең дә коты оча. Бүре тиз генә өй ишеген яба да урманга карап сыза. 
Куян аның артыннан китә. Куянның урманга барып керүе була, моның каршысына лап-лап басып килә икән, ди, бер Аю. Аюны күрүгә, Куян тагын кычкырып елап җибәрә:
Коткарыгыз, харап булдым, өемә куркыныч бернәрсә кергән,— ди.
Аю бик батырланып:
Ташла әле, юкка-барга елап күз яшеңне әрәм итмә, без аны хәзер куып чыгарырбыз,— ди икән.
Китәләр. Караңгы төшүгә Куян өенә барып җитәләр. Аю, бик батырланып өй ишеген ачып җибәрүгә, сәке өстенә менеп утырган зур мөгезле, озын сакаллы Кәҗәне күрү белән, бик каты куркуга төшә. Аю да куркуыннан алдына-артына карамый урманга чаба. Куян — аның артыннан.
Куянның урманга барып керүе була, очрый инде моңа бер Төлке. Төлке дә бик батырланып бара. Караңгы бүлмәдә кукраеп утырган Кәҗәне күрү белән, Төлкенең дә коты оча: кача бу.
Куян нишләсен, йорт-җирен калдырып чыгып китә урманга.
Таң атып яктыра башлауга, барып җитә бу бер урман каравылчысының йортына. Бу йортның койма башында утыра икән, ди, бер Әтәч. Әтәчне күрү белән, Куян, гадәтенчә, тагын да кычкырып елап җибәрә, ди.
Нигә елыйсың соң син, Куянкай? — ди Әтәч, моннан сорый инде.
Нигә еламаска,— ди Куян,— менә минем өемә бер куркыныч нәрсә кереп утырды, аны үзем дә, Бүре белән Аю да, хәтта Төлке дә куып чыгара алмады,— ди.
- Юкка елама, Куянкай, әйдә киттек, менә мин үзем сиңа ярдәм итәрмен,— ди Әтәч.
Китәләр. Куян өенә барып җитүгә, Әтәч әйтә инде Куянга:
Миңа өй ишеген ачу гына кыен булыр, син, ишекне ачып, мине кертеп җибәрерсең, калганын үзем белермен,— ди.
Өй янына барып җитү белән, Куянның ишекне ачып җибәрүе була, Әтәч, өй эченә кереп, Кәҗә мөгезләре арасына барып кунуы була. Кәҗә башына куна да бу, чукый башлый Кәҗәнең күзләрен. Кәҗә бернәрсә эшли алмый. Чыгып кача Куян өеннән. Әтәч аны бик еракка хәтле куып бара. Шулай итеп, батыр Әтәч Куянны ялганчы Кәҗәдән коткарган, ди.

татар халык әкиятләре

Татар халык әкияте