Татар әкиятләре
Җиһанша
Яшәгән ир белән хатын. Ир аучы булган икән. Боларның бер кызлары булган. Берзаманны аудан бер үрдәк, бер каз атып кайткан чагында, юл буендагы бер таш өстендә бер котыйчык күрә бу. Карт моны ачып караса, эчендә янә бер кечкелдек кенә котыйчык була. Карт өенә кайта да үрдәк белән казны хатынына бирә. Шул вакыт каршына кызы килә дә: «Әти, сумкаңда ни бар?» — ди. «Бер котыйчык бар, кайтканда юлда таптым», - ди. Кыз котыйчыкны алып ачып
караса, эчендә тагы бер кечкенә генә котыйчык бар. Кыз теге котыйчыкны ача алмагач, теше белән ача. Теше белән ачканда, тегенең тузаны кызның борынына керә. Шул тузаннан кыз көмәнле була.
Ярар, вакыты җитеп, кыз бер ир бала таба. Бу баланың исемен Җиһанша дип куялар. Үсеп җиткәч, Җиһаншаны мәдрәсәгә укырга бирәләр, бу бик яхшы укый, галим була. Иптәшләре моны мәдрәсәдә бик зур күрәләр инде.
Шулай итеп, бу үсеп җитә. Үсеп җиткәч, дөньяга чыгыйк әле дип, иптәшләр белән, сал ясап, диңгезгә чыгалар болар.
Ничәмә айлар барганнан соң бер атауга барып чыгалар да, салларын туктатып, тау башына менеп китәләр. Менсәләр, һич кеше күренми. Шулай бара торгач, килеп чыга боларга каршы ярты гәүдәле кеше: бер куллы, бер аяклы, үзе чырык чырык көлә бу. Ул да түгел, ярты кешенең икенче яртысы килеп чыга да, икесе бергә кушылалар болар. Аннан ташлар ыргытып, Җиһаншаларны куарга тотына. Шулай иткәч, бары Җиһанша гына исән-сау кала.
Хәзер Җиһанша үзе генә калды бит инде. Кич булгач, Җиһанша янә төне буе бара. Бара торгач, бер шәһәргә барып җитә. Бу шәһәргә барса, бер кәрван юлга чыгарга тора икән. Юлаучылар моны күреп алалар да: «Син нинди кеше, кая барасың?» — дип сорыйлар. Болар моны ашаталар-эчертәләр дә: «Әйдә безнең белән, тамагың тук булыр», — диләр. Җиһанша риза булып китә болар белән.
Күпмедер көн баргач, бер су буена җитәләр болар. Су буена җиткәч, атларын туарып ашап-эчәләр дә ял итәргә яталар.
Җиһанша ятып йоклый, бер тәүлек тоташ йоклый бу. Уянып китсә, кәрван киткән. Моны уята алмыйча, юлаучылар китеп барганнар икән. Җиһанша бу якта кала, суның теге ягына чыга алмыйча аптырап, теге якка карап кычкыра бу: «Суны ничек чыгыйм икән?» - дип. Шул вакыт бер тавыш: «Моны чыга алмассың, бу суны шимбә көн генә чыгып була», — ди. Бу хәзер шимбә көнне көтә башлый.
Шимбә көн килен җитсә, су беткән. Су беткәч, чыгып китә дә барын керә шәһәргә. Шәһәргә барып керсә, бер кеше таяк башына бияләй киерткән дә кычкыра: «Әй, — ди, — өч кич кыз белән кунарга, бер көн хезмәт итәргә кем риза?» — ди. Җиһанша шуның янына бара да яллана моңарга.
— Исемең ни атлы? — ди теге кеше.
— Җиһанша, — ди.
Бу моны үзенең өенә алып китә дә колларына әйтә: « Моны ашатыгыз-эчертегез», — ди.
Өч көннән соң бай килә моның янына: «Бер ат җик, көрәк ал, пычак ал, торупшалар сал», — ди.
Ярар, бөтен кирәк-ярак әйберләрен алалар да китәләр болар икәү. Бара-бара бер тау башына барып җитәләр. Барын җиткәч: «Бер атны суй», - ди. Җиһанша бер атны суя, эчен әрчи, чисталый. Аннан бай әйтә моңа: «Менә шул ат тиресе эченә кереп ят, көрәгеңне дә, пычагыңны да, торупшаны да ал, — ди. Шуннан мин тирене тегәрмен, ди. Кошлар сине тау башына күтәрен алын менәрләр. Тау башына менгәч, кошлар тирене чукый башларлар, ә син пычак белән тирене ярып чыгарсың. Аннары аяк астыңдагы гәүһәр якут ташларны монда көрән төшерерсең. Төшәр юлны мин сиңа өйрәтермен. Бу байлыкны икебезгә бүләрбез», — ди.
Ярар, ат тиресе эченә кереп ята бу. Хуҗа тирене тегеп куя да үзе бер кырыйга китеп каран тора.
Алтын балык
Борын заманда була ир белән хатын. Болар балык тотып кайталар да үзләре ашыйлар, ә калган балыкны патшага илтеп бирәләр.
Көннәрдән бер көнне бу балыкчыга алтын балык эләгә. Бу балыкка «Моны ашаган кеше батыр ир бала таба» дип язылган була. Балыкчы хатынына ашарга куша, ә хатын патшадан куркып ашамый, патша хатынына илтеп бирергә куша. Ире балыкны патшага илтеп бирә. Патша балыкны алып кала да пешекчегә пешерергә куша. Пешекче балыкны тазарткан чагында балыкның кырган тәңкәләрен мәче ашый. Пешергәч: «Бер мәҗлестә дә мин ризыкны пешергәч кабып карамыйча мәҗлескә чыгармыйм», — дип, пешекче тәмен кабып карый да патша хатынына кертеп бирә. Шул көннән алып мәче дә, кухаркада, патша хатыны да авырлы булалар.
татар халык ђкияте Алтын балык
Көннәрдән бер көнне мәче балалый, кухарка да, патша хатыны да бала таба. Боларның өчесенең дә бик матур ир балалары була.
Хәзер болар исем кушу мәҗлесе җыялар. Патша улына Царевич исеме кушалар, кухарка баласына Кухаркович, мәчедән туган балага Кушкаевич исеме. Өчесе дә бик тиз үсеп, җиде-сигез яшьлек вакытларында батыр егет булалар. Уйнаганда үз яшьләрендәге балаларга кагылсалар да ега торган булалар. Шуңа шәһәр халкы бу балалар өстеннән патшага җалоба белән килә. Хәзер патша бу балаларның өчесен дә шәһәрдән чыгарып җибәрергә куша. Чыгарып җибәргәнче болар үзләренә ун потлы шар, ун потлы чукмар ясарга кушалар. Аннан шул шар белән чукмарны алып юлга чыгып китәләр. Бара бара зур гына урманга барып керәләр. Урманда йөри торгач, бер йортка җитәләр. Йортның утарында унбиш баш үгез дә була. Урнашкач, болар ауга чыгарга булалар, өйдә Царевичны калдыралар. Ул бер үгезне суеп, казанга сала да аш пешерә. Ит пешкәч кенә, үзе бер карыш, сакалы биш карыш карт килеп керә. Бу карт килеп керүгә ашарга сорый. Итне салып бирүгә, бөтенләй ашап бетерә. Ит беткәч, Царевичны якасыннан борып алып, чәченнән өй стенасындагы ярыкка кыстырып куя. Карт чыгып киткәч, Царевич кесәсендәге пычагы белән чәчен кисеп үзен коткара да, тагын бер үгезне суеп, иптәшләре кайтырга яңадан ит пeшерә башлый. Ит пешеп җитми, тегеләр кайтып җитәләр. Царевич өйдә ни булганын боларга әйтми, яшерә әле. Ит пешкәч, бергәләп утырып ашыйлар да йокларга яталар.
Икенче көнне иртән Кухаркович өйдә кала. Ул да бер үгезне суеп, аш пешергәч кенә, тагын үзе бер карыш, сакалы биш карыш карт килеп керә дә тагын ит сорый башлый. Моның да пешергән итен ашап бетергәч, Кухарковичны асып куя. Тегеләр кайтып керсәләр, ни күзләре белән күрсеннәр: Кухарконич үлгән. Царевич аның ничек үлгән икәнен белсә дә, Кушкаевичка әйтми.
Өченче көнне өйдә Кушкаевич кала. Царевич үзе генә чыгып китә. Бу тагын үгез суеп, ит пешерә. Ит пешкәч кенә, үзе бер карыш, сакалы биш карыш карт килеп керә дә ит сорый. Кушкаевич: «Ит үзебезгә дә җитми», — дип, итне бирми. Шуннан соң карт моңарга ташланмакчы була. Бу якасыннан борып ала да тегене, үсеп утырган бер агачка чәченнән бәйлән асын куя.
Бераздан соң Царевич кайта да ашарга утыралар болар. Хәзер Кушкаевич әйтә: «Бернәрсә бар әле монда, хәзер мин сезгә күрсәтәм», — дип чыксалар, карт агачны сөйрәп алып киткән. Агач өстерәлеп барган эздән барсалар, җир астына төшеп киткән. Анда төшәргә Царевичка әйтәләр, ә ул төшәргә курка да, Кушкаевич төшеп китә. Җир астында йөри торгач, бер көмеш йорт күрә. Йортка керерлек түгел, капкалар бикле. Бу койма өстеннән сикереп тошә дә йортка керә. Йортка керсә, яшь кенә бер кыз утыра.
Кыз:
— Сез адәми заттанмы? — ди.
— Адәми заттан, — ди егет.
— Алайса, син хәзер үк чыгып кит, минем ирем дию пәрие, кайтып керсә, ул сине ашар, — ди.
— Мин ашатырга килмәдем, сине коткарырга килдем, — ди.
Алайса, аның уйный торган шары бар, син шуны күтәреп кара, — ди кыз.
Егет күтәреп караса да, дию пәрие чаклы ыргыта алмый.
— Синең көчең аңа җитә алмас әле, — ди кыз, — бераз сугышканнан соң, ул сиңа сыра эчәргә әйтер. Безнең ике мичкә сыра бар: берсе көч кертә, икенчесе көч бетерә торган. Син сиздерми генә аларның урыннарын алмаштыр, — ди.
Озак та тормый, дию пәрие кайтып керә. Кыз егетне яшереп тора. Дию пәрие, кайтып керү белән:
— Адәм исе килә, — ди.
— Син адәм ашап кайтасың да, шуның исе килә торгандыр, — дисә дә, дию пәрие өйдә кеше барын сизә.
Кыз әйтә:
— Минем туганым килгән иде, ашамасаң, күрсәтәм, — ди.
- Күрсәт, күрсәт, өч көнгә чаклы кунак итәм, өч көннән соң барыбер ашыйм, - ди.
Егет чыга, исәнләшә. Ашыйлар-эчәләр болар. Хәзер дию пәрие, алыштанмы, бирештәнме дип, һоҗүм итә башлый инде. Егет курыкмый: «Алыштан да, бирештән дә булыр», — ди.
Бервакыт көрмәкләшә башлыйлар, шул кызу белән тышка чыгып китәләр. Тышка чыккач, дию пәрие егетнең башына суга, егет тез тиңентен җиргә керә. Дию пәрие дә, егет тә алҗый. Дию пәрие: «Әйдә әзрәк ял итеп, әнә шул мичкәдән сыра эч», — дип, сыра эчәргә куша, үзе дә эчә башлый. Егет көч кертә торган сыраны эчә, ә дию — көч бетерә торганын. Егет, яңадан гайрәтләнеп, дию пәриенең башын кисеп, әрдәнә итеп өеп куя.
Икәү генә калгач, яхшы иттереп ашыйлар эчәләр, кыз моны кунак итә. Шуннан соң кыз егеткә исемле кулъяулыгын бирә. Егет бер атнадан соң юлга чыгып китә. Чыгып китә дә, йөри торгач, алтын йортка барып керә. Барып кергән йортның капкасы бикле була, ә коймалар бик биек. Шулай да егет, ничек итсә итә, коймага менеп карый. Караса, яшь кенә кыз утыра.
Язмыштан узмыш юк
Бер патшаның бер кызы булган. Ул кызын бик кадерләп кенә үстергән, ди. Нинди генә патша улларыннан яучы килсә дә, тиңсенмичә бирмәгән, ди, кызын.
Ярар, берзаманны патша сәйранга йөрергә чыга. Йөри торгач, барып җитә бер карт янына. Бу карт язу яза да суга сала, язу яза да суга агыза, ди.
- Бу нинди язу? - ди патша.
- Менә кем кызы кемгә кияүгә чыгуын язам мин, - ди теге кеше.
- Алай булгач әйт әле, минем кызым кемгә чыгар икән, нинди патша улы алыр икән, - ди патша.
Карт язу язып, суга ыргыта да аннан әйтә:
- Синең кызың үзегезнең хезмәтчегезгә чыгар, - ди.
- И бабай, берәр яхшырак кешегә дип яз инде, - ди патша.
- Язмыштан узмыш юк шул, балам, - ди карт.
Ярар, патша бик күңелсезләнеп өенә кайта да үзенең баш вәзире белән киңәш итә: "Менә бер карт шулай-шулай дип әйтте", - ди. Вәзир әйтә: "Ә син ул хезмәтчене бер йөк мал белән кояш чыгышы ягына сәүдәгә җибәр, анда барган кеше исән кайтмый. Сиңа бит бер йөк мал берни түгел", - ди.
Ярар, патша теге хезмәтчене бер йөк мал белән сәүдәгә чыгарып җибәрә. Малны алып, хезмәтче китә. Бара торгач, бер кечкенә генә йортка барып җитә бу. Барып керсә, бер әби генә утыра.
- Улым, кая барасың болай? - ди.
- Кояш чыгышына сәүдә итәргә барам, - ди.
- Ул кояш бик үкереп чыгар, - ди карчык, - анда адәм баласы чыдамас, - ди. - Син анда малыңны алып барсаң, бернәрсәң дә калмас. Син малыңны миңа калдырып кит, мин аны арттырып куярмың, - ди. - Үзең кояш чыкканчы барып кара. Ул бик каты көйдереп чыгар, син ничек тә чыда, - ди.
Хезмәтче бөтен малын карчыкка калдырып, үзе китә кояш чыгуын карарга. Барып җитә. Кояш чыгар вакыт җиткәч, бик каты җил чыга, һич басып торып булмый. Кояш нурлары тарала башлагач, җил басылып, көн матурланып китә. Шул вакыт егетнең йөзе дә үзгәрә, матурлана.
Шуннан ул әби янына кайта. Әби аның кайтышына малын сатып, акчасын арттырып куйган була. Хезмәтче, әбигә рәхмәтләр әйтеп, өенә кайтып китә.
Кайтып җиткәч, патша сарае каршында уңайлы җиргә туктап, тирмә кора да атын ашарга җибәрә. Патша моның рөхсәтеннән башка өй каршына кемдер килеп урнашканын күрә. Шуннан патша бер вәзирен җибәрә дә: "Бар әле, кем ул анда минем рөхсәтемнән башка тирмә корган, белеп кил", - ди.
Вәзир барып белеп килә дә әйтә: "Карап туйгысыз чибәр егет ул, малы да бик күп икән", - ди.
Шуннан патша яңадан вәзирен җибәрә: "Барыгыз әле, сорап килегез, ул минем кызымны кияүгә алмас микән?" - ди.
Егет: "Ярар, алырмын", - ди.
Шуннан соң патша егетне чакырып, кем икәнлеген сорый. Хезмәтче әйтә: "Мин сезнең хезмәтчегез. Кызыгызны бирәсегез килмичә, сез мине үтертергә дип кояш чыгышына җибәрдегез, ә мин баеп, исән-сау кайттым. Язмыштан узмыш юк, кызыгызны барыбер миңа бирдегез", - ди.