Татар әкиятләре
Сүз тотмас
Борын-борын заманда булган икән, ди, бер карт. Бу картның өч улы булган. Бер заманны бу карт үзенең улларын чакырып алган да, картлысына утыртып, иң элек өлкән улыннан сораган:
– Улым, сиңа өйләнергә вакыт инде, кем кызын аласың, – дигән.
– Менә шушы каршыбыздагы капка кызын алмакчы булам, – ди улы.
Ярар хәзер икенчесеннән сорый. Уртанчы улы:
– Мин дә берәр бай кызына өйләнмәкче булам, – ди. Инде хәзер өченче улыннан сорый. Ул да абыйлары кебек үк: «Мин дә өйләнергә телим», – ди. Карт әйтә:
– Өчегезне дә берьюлы өйләндерергә хәлемнән килмәс, элек абыегыз өйләнсен, – ди.
Уллары моңа риза булмыйлар. Өчесе дә бер авыздан «барыбыз да бер көнне өйләнәбез» диләр. Карт бик аптырашта кала. Шуннан соң уйлап-уйлап тора да:
– Менә нәрсә, оланнар, ди, мин сезнең өчегезгә дә берәр йомгак бирәм ди, шул йомгакның очын үзегездә калдырып, йомгагын тәгәрәтеп җибәрегез дә шуның артыннан барыгыз. Йомгагыгыз кем өенә барып керсә, шуның кызын алырбыз, – ди.
Оланнары да риза булалар. Ярар, иртә белән торалар, ашый-лар-эчәләр дә өчесенә өч йомгак алып чыгып китәләр. Кырга чыгып йомгакларын өчесе өч якка тәгәрәтеп җибәрәләр.
Олы абыйларының йомгагы тәгәрәп бара-бара да барып туктый, ди, бер бай капкасына. Моның йомгагын күреп халык җыела башлый. Егет җыелган халыкка «менә шулай-шулай» дип сөйләп бирде, ди.
Уртанчы улының йомгагы тәгәрәп бара да, барып туктый икенче бер байның капка төбенә. Ул да үзенә язган кызны күреп кайтты, ди.
Хәзер килик өченче улына. Өйдән чыгып йомгагын тәгәрәтеп җибәрү белән, моның йомгагы тәгәрәп китә, ди, урман ягына. Йомгак артыннан йөгереп бара торгач, бу егет барып керә, ди кап-караңгы урман эченә. Урман юлы тарайган-нан-тарая бара, ди. Шул юл белән бара торгач, барып җитә, ди,
бу бер кечкенә генә землянкага. Землянкага барып керсә, идән уртасында басып тора, ди, бер аксак бака. Бу егет «минем бәхе – . тем шуннан икән» дип, бик күңелсез генә башын түбән иеп, өенә кайтып китә. Өйгә кайткач, булган хәлне әтисенә сөйләп бирә. Әтисе улын тынычландырып: «Бер дә кайгырма улым, аның берәр хикмәте бардыр», – ди.
Ярар. Берникадәр вакыттан соң боларның әтиләре кызлар йортына башкодалар җибәрә. Кече улы нишләсен, үзе китә инде теге аксак бака торган землянкага. Барып керә бу әлеге землянкага. Землянкада бер кеше дә юк. Бер өстәл дә аның янында бер карават тора. Өстәл өстендә дөньяда булмаган аш-су дисеңме, закуска дисеңме, ни кирәк, бар да бар, өстәл сынарлык. Егет бу хәлне күреп аптырап, шаккатып карап торганда, каяндыр әлеге аксак бака килеп чыга. «Егет, син аша-эч, ди, болар барысы да синең өчен әзерләнгәннәр», – ди. Шулай дигәч, егет тарсынып кына ашый-эчә. Ашагач йокысы килеп китә дә караватка барып ята. Йокыдан уянып күзен ачып бакса, каршы-сында йөзек аша үтәрлек бик матур бер кыз басып тора, ди. Кыз: «Егет, син бик озак йокладың, торырга вакыт» – ди. Егет урыныннан торып, битен-кулын юа, су да әзер, чиккән сөлге дә бар. «Егет, – ди кыз, – синең ашыйсың килә торгандыр, ди, бергә утырып ашап алыйк», – ди. Өстәл тулы төрле ризык, җаның нәрсә тели – бар да бар. Аш вакытында кыз моннан барысын сораша. Егет абыйларының кем кызларын алуларын, үз йомгагының шушы землянкага килеп керүе турында берәм-берәм сөйләп бирә. Егет әйтә:
– Теге кызларга әти башкода җибәрде, ә синең яныңа мин үзем килдем, ди. Мин землянкага килеп кергәндә беркем дә юк иде. Бераздан бер аксак бака килеп чыкты да: «Ашыйсың киләдер, аша, бу өстәл синең өчен хәзерләнгән», – диде. Ашап-эчкәч мин йокыга киттем. Йокыдан уянганда инде син басып тора идең, – ди.
Кыз әйтә:
– Инде син минеке, мин синеке, – ди.
Шуннан соң болар берничә көн бергә торалар. Беркөнне кыз: «Әйдә, ди, илеңне күреп кайтыйк», – ди. Егет тә риза булып, җыенып юлга чыгып китәләр. Егетнең иленә кайтып җиткәндә абыйларының туйларын уйнап яталар икән, ди. Абыйларының хатыннарын да алып кайтканнар икән.
Егет үзенең хатыны белән әтиләренең өенә барып керә: кыз шулкадәр чибәр – җыелган халык моны күреп шакката. Ә абыйларының хатыннары зур бай кызлары булсалар да, моның кебек матур түгелләр икән, ди.
Ярар. Олы абыйларының туеннан калган калдык-постык белән боларның да туйларын уйныйлар. Туйдан соң берничә көн үтү белән әтиләре әйтә: «Ну, улларым, ди, без барыбыз да бергә тора алмыйбыз, аерылышырга кирәк, нәрсә бар, шуны бүлегез», – ди. Кече уллары хатыны белән әтиләре каршысына барып: «Безгә бернәрсә дә кирәкми, без үз көнебезне үзебез күрербез», – дип, чыгып китәләр. Болар, авылның бер читенә барып, үзләренә йорт салырга урын карыйлар. Хатыны әйтә: «Син борчылма, багып кына тор, мин үзем һәммәсен эшләрмен», – ди. Шулай дип әйтүе була, бер кырыйгарак тайпыла да, хатын тагын аксак бакага әверелә, Егет бу хәлне күреп кайгыга төшә, ди, «хатынсыз калуым шушыдыр инде» дип. Егет күпмедер вакыт йоклаганнан соң уянып китсә, менә дигән пружиналы караватта ята икән, ди. Ызба эче төрле җиһаз белән тулган, шәһәрдә дә булмас, ди, мондый яхшы йорт-җир. Иртә торуга буш урында күтәрелгән ызбаны күреп халык шаккатты, ди: «Кем куйган да, кем куйган бу ызбаны?» – дип сорашалар, ди.
Ярар. Хәзер егет, хатыны белән сөйләшеп, атасына хәбәр итә, бөтен кардәш-ыруын кунакка чакырырга булды инде бу.
Болар кунакларны каршы алырга хәзерләнеп йөргәндә, егет сорый хатыныннан:
– Син, ди, ничек бол ай итеп эшли аласың? – ди. Хатыны әйтә:
– Мин бит бака түгел, кеше, ди, кирәк вакытта гына бака тиресен ябынам, ди. Әгәр дә инде ул бака тиресе югалса, мин дә югалам, ди, шуның өчен минем бака тиресен кешегә күрсәтергә ярамый, – ди.
Хатын үзе бик уңган була, бөтен эшне эшли белә. Ярар. Иртәгесен кунаклар киләләр. Бол арның тормышын күреп кунаклар да шаккаталар. Агалары энеләреннән:
– Кара әле, энекәш, синең хатының бу эшләрне ничек эшли алды соң? – дип сорыйлар икән.
Егет мактанып:
– Менә аның нәрсәсе бар, шушы нәрсәсен кисә, бөтен эшне эшли ала ул, – ди.
Олы агаларының хатыны боларның сөйләшкәннәрен тыңлап торган икән, ди. Хатын теге бака тиресен ала да янып торган мичкә ыргыта. Мичкә ыргытуы була, бөтен ызба янып, көле күккә оча, берни калмый, кешеләр чирәмгә утырышып калалар, ди. Шул арада кунаклар таралышып бетәләр, егет берүзе кала, ди.
Бер ялгызы калгач, егет уйлап-уйлап тора да тагын әлеге урманга китә. Барып җитә урманга, землянкага керә, беркем юк. «Кем булса да керер әле», – дип утыра торгач, ап-ак сакаллы бер бабай килеп керә, ди. Бабай егеттән сорый:
– Син кем буласың, каян килдең, монда нишләп йөрисең? – ди.
Егет үзенең башыннан үткәннәрне сөйләп бирә. Бабай әйтә:
– Әй, егет, ди, син кызны ала белдең, тота белмәдең, ди, хәзер таба алмассың инде ул кызны, – ди.
Карттан шундый сүзләрне ишеткәч, егет еларга ук тотына.
– Елама, егет, елап файда юк, – ди карт. – Кулга эләккән бәхетне саклый белергә кирәк аны, ди, ә син саклый белмәдең, ди. Шулай булса да мин сиңа яңадан кызны ничек эзләргә икәнен өйрәтәм, ди. Фәлән җирдә бер тимерче булыр, ди. Шунда барып биш бармак калынлыгындагы тимер таяк эшләт, итек асларына биш бармак калынлыгында тимер койдыр, менә шулар энә калынлыгы калганчы йөрерсең, эзләрсең, шуннан соң гына син үзеңнең хатыныңны табарсың, – ди.
Картка рәхмәтләр әйтеп чыгып китә дә егет, башта тимерчене барып таба. Биш бармак калынлыгында тимер таяк эшләтеп, тимер табанлы итекләр хәзерләтеп ала. Шулай итеп, бу юлга чыгып китә. Үтмәгән урманы, тау тишекләре калмый, ди, моның, йөри торгач ничәмә-ничә айлар, күп еллар үтә, ди. Йөри-йөри таягы да нечкәрә, итек аслары да энә калынлыгы гына булып кала. Бик озак йөри торгач, калын бер урманга барып керә. Шунда моңа әлеге бабай очрый. Бабай әйтә: «Бераз бара төш әле, ди, урман эченәрәк кергәч бер землянка булыр, ди, шул землянкада бер үлгән кеше ятыр. Син аның битен ачып карама. Кер дә, иң элек, өстәлгә куйган азыкларны аша. Аннан соң анда булыр төрле музыка кораллары, син шуларны алып уйнап бак, ди. Аннан соң нишләргә кирәген үзең белерсең», – ди дә бу карт үз юлына китә.
Егет карт күрсәткән якка китә. Барып керә урманга. Озак та бармый, бер землянкага барып җитә. Землянкага барып керсә, йөз яшьләрдә булыр, бер карчык ята, үзе бик бетеренгән. Егет землянкага кергәч бераз ял итә, ашый-эчә дә башта стенада эленеп торган бер балалайка сыман әйберне алып уйнап карый, бераз җырлап та ала. Аннан гитара сыманны алып уйный. Соңыннан, гармунны алып уйный-уйный җырлый төште. Гармунны уйната торгач, әбинең чырае үзгәрә төште, авызын-ирен-нәрен селкетә башлады. Гармунны катырак уйнатып, кычкырыбрак җырлаган саен, теге әбинең чырае ачыла бара, ди.
Шулай озак кына уйнагач, әбинең чыраена караса, бу үзенең хатыны икән, ди. Хатын урыныннан күтәрелде дә, ди:
– Бар көчеңә уйна, җырла, мин чын кеше сыйфатына керим инде, – дип әйтте, ди.
Егет әйтә:
– Синең алда минем гаебем зур булды инде, ди. Киңәшеңне, сүзеңне тыңламадым, ди. Мин бит синең турыда агама гына әйткән идем, – ди.
– Безгә хәзер бернинди дә ызба кирәкми, шушында гына яшик, – ди хатыны. – Ну, ди, моннан соң да телеңә хуҗа була алмасаң, без бүтән кавыша алмабыз. Син инде минем турыда беркемгә дә сөйләмә, – ди. Егет, бик риза булып, хатыны турында беркемгә дә сөйләмәскә була инде.
Берничә еллар үткәч, болар әти-әниләре янына барырга, аларның хәлен белергә уйлыйлар, ди. Ә алар улларын дөньяда бар дип тә белмиләр бит инде.
Озак уйлый торгач, болар хәзерләнеп юлга чыгып китәләр, ди. Әти-әниләре торган җиргә барып җитсәләр, үлем түшәгенә ятканнар, бик картайганнар. Озак та үтми картлар үлеп китәләр. Картлар үлгәч, кече киленнәре иренә: «Телеңә хуҗа бул, кара аны, саклан!», – дип өйләренә кайтып китә, ә егет: «Мин бераз кунак булам әле», – дип, абыйлары янында кала. Хатыны кайтып китү белән бу эчәргә тотына. Эчкән кеше үзенең теленә хуҗа була алмый бит инде. Исереп алгач, тотына бу абыйлары алдында мактанырга: «Менә, ди, без, ди, музыка тыңлап, гармун, скрипкә уйнап кына яшибез, ди. Минем хатын барысын да булдыра», – ди, әллә ниләр сөйләп бетерә бу. Абыйларының хатыннары моны яшеренеп кенә тыңлап торалар, да, моның торган җиренә барып, хатыны өйдә булмаганда гына гармун, скрипкәләрен алып кайтып мунчада яндыралар.
Көннәрдән бер көнне бу егет эчүеннән туктап, хатыны янына кайтырга була. Юлга чыгып китә. Өенә кайтып җитсә, моның өе урынында күмер белән көл генә калган, ди. Хатыны, иренең сүз тотмас икәненә тәмам ышанып, моны ташлап икенче бер урынга күчә. Бу тагын хатынын эзләп китә. Элек торган землянкаларына барып чыга. Анда кеше булмагач, урман эчендә йөри-йөри, шунда егылып үлә, ди, бу. Бүген бардым, кичә кайттым.
Татар халык әкияте.
Зөһрә
Борын заманда бер әби белән бабай булган, ди.
Боларның туган бер балалары үлә барган, ди. Шуннан, бервакыт әби бер кыз китергән. Исемен Зөһрә дип кушканнар. Бик тә чибәр булган, ди, бу кыз бала. «Күз тимәсен» дип, аны урамга да чыгармаганнар, кешегә дә күрсәтмәгәннәр. Алай да халык белгән боларның кызлары барлыгын. Моңа ундүрт яшь тула. Бер дә беркөнне күрше кызлары керәләр дә: «Әби, кәбәм, Зөһрәне безнең белән юынырга җибәрче, – диләр. Әби әйтә: «Ни сөйлисез, безнең кызыбыз юк ич», – ди. Тегеләр: «Юк, бар, без беләбез», – диләр. Әби үзенекендә тора, җибәрми. Өч көн керәләр күрше кызлары. Ахырда әби җибәрә. Зөһрәне киендереп, бизәндереп чыгаралар. «Кара аны, югалып әллә кай-ларда йөрмә, тиз кайт!» – ди.
Татар ђкияте Зљџрђ
Шаккаткыч чибәр булган шул кызлары. Баралар кызлар авыл читендәге күлгә. Тиз-тиз чишенәләр дә чумалар күлгә. Киемнәре ярда кала. Менә бер заман юынып туйгач, кызлар чыга башлыйлар, киенәләр. Зөһрә дә чыга, чыкса, киемнәре өстендә бастырык буе елан ята. Кызлар барчасы куркып качалар. Бу да курка, якын килми, үксеп-үксеп елый. Качып китәр иде, киемнәр кирәк, ятсына кеше күзеннән. Шулчак елан телгә килә:
– Син елама, Зөһрә, ди, мин сиңа тимәм, киемеңне дә алырсың, ди, тик әйт син, миңа кияүгә чыгарсыңмы? – ди.
Зөһрәнең коты алына:
– Абау, ни сөйлисең? – ди.
– Әйтәсе сүзем шул, – ди кара елан, – сиңа унсигез яшь тулу белән сине килеп алырмын, әзерләнеп тор, – ди.
Елан шул сүзләрне әйтә дә күлгә чума. Кыз аптырап, куркып кала. Өйгә кайткач, әнисе сорый:
– Кызым, сиңа ни булды? Ак мамык төсе кергән үзеңә, – Ди.
Зөһрә барчасын бәйнә-бәйнә сөйләп бирә.
– Кара еланга кияүгә чыгасым юк, коткарыгыз, әнием, – ди.
– Кайгырма, балам, күз нурым, – ди анасы. – Сине еланга бирер өчен тудырмадым, әмәлен табарбыз, – ди.
Зөһрә тынычлана инде.
Көн артыннан көн үтә, кыз үсә, унсигез яшькә җитә. Болар йортларын, елан кермәслек итеп, чуен койма белән койдыралар.
Беркөнне Зөһрә йөгереп керә дә коты чыгып:
– Әнкәй, елан килә, – дип кычкыра.
Чыксалар, бөтен күк йөзе караңгыланып килә, дөньяның асты өскә әйләнә. Аждаһалар, пәриләр, җеннәр, еланнар берсе дә калмаганнар. Болар тиз генә йортка кереп бикләнәләр. Еланнар килеп тә җитә. Кара елан тыштан әйтә:
– Син, Зөһрә, сүзеңдә тормадың, әзерләнеп көтмәгәнсең. Чыгасыңмы, юкмы, мин килдем, – ди.
Зөһрә әйтә:
– Юк, сиңа чыгасым юк, килгән юлыңнан кире кит, – ди.
– Мин синнән башка китәргә килмәдем, вакытым кыска, чыгасыңмы?
– Юк, чыкмыйм, – ди Зөһрә. Елан:
– Алайса, көч белән алырмын, – ди.
Шунда өй почмагы күтәрелә башлый. Әби дә, бабай да бик куркыталар. Зөһрә «язмышым шулдыр инде» дип, әйтә тегеңә:
– Чыгам, кара елан, чыгам, – ди.
Өй шундук үз урынына утыра. Зөһрәне урамга чыгаралар. Каршысында теге кара елан бөтерелә. Бөтен тирә-якта пәриләр, җеннәр, еланнар сызгыра, ыжылдый. Кара елан бер селтәнә, барчасы югала.
Елан әйтә:
– Әйдә, киттек, кәбәм, вакыт җитә, – ди. Кыз әйтә:
– Әйдә, – ди.
Китәләр болар парлап. Елан шуышып яннан бара. Зөһрә атлап бара. Күлгә җиттеләр. Елан әйтә:
– Мин сиңа уралырмын да күлгә чумармын, син курыкма, – ди.
– Курыкмыйм, – ди Зөһрә.
Кызның куркуы беткән инде. Елан урала да күлгә чумалар. Су төбеннән барып бер ишеккә җитәләр. Елан ишекне ача да башта үзе төшә. Аннары Зөһрәне төшерә. Түбәндә алтын баскыч икән. Кара елан шул баскычка бер орына, ике орына да искиткеч матур егеткә әверелә. Шунда әйтә кызга:
– Син курыкма миннән, мин үзем дә адәм баласы. Бала чагымда җеннәр урлаган мине. Хәзер бөтен гыйлемлекләрен отып алдым да патша булдым үзләренә, – ди.
Шулай дигәч, Зөһрәгә җан керә. Егеткә шул ук минутта гашыйк була. Патша егет шәһәрне күрсәтә. Ни генә юк монда. Барчасы алтыннан, көмештән. Болар тиздән өйләнешәләр дә тора башлыйлар. Егет җеннәрне бик каты эшләтә икән. Адәмнәргә һич тидертми икән үзләрен.
Өч елдан боларның өч балалары була, берсеннән-берсе матурлар, пешкән алма кебекләр. Тора торгач, Зөһрә әтисен, әнисе, туган илен сагына башлый.
Беркөнне әйтә бу иренә:
– Син мине туган йортыма ике атнага җибәрче, балаларымны да күрсәтер идем, – ди.
Патша каршы түгел.
– Яхшы, барырсың, ди, күчтәнәчкә алтынын, көмешен, күпме кирәк ал, әби белән бабайга гомерлек булсын, – ди.
Хатыны күп итеп алтын, көмеш тутыра. Өч баласын үзе белән ала. Патша хәзер озата бара инде боларны. Алтын баскычка җиткәч, өч тапкыр орынган иде, кара елан булды тагын. Боларны, урап, күл читенә чыгарып куйды. Шунда хатыны саубуллашып китәргә иткәндә:
– Син ничек кайтырсың соң, беләсеңме? – дип сорый.
– Белмим, – ди хатын.
– Син әйтерсең: «Диюләр патшасы, бире чык, – диярсең, – мин чыгармын, – ди егет. – Тик беркемгә дә әйтмә, әйтсәң, мин үләрмен, – ди.
Хатын китә. Кайткач, елашып күрешәләр, әтисенә-әнисенә гомерлек байлык бирә, балаларын күрсәтә. Ял итәләр болар, рәхәтләнеп. Китәргә бер көн калгач, хатын җыена, әзерләнә башлый. Ирен, диюләр патшасын, бик яман сагына хәзер, тизрәк кайтасы килә. Шунда әнисе бик каты сораша торгач, Зөһрә серне ача: шулай-шулай дигәч, ирем елан булып чыга, – ди.
Бу балалары белән йокларга яткач, әнисе әйтә: «Юк, еланга кире җибәрмим, үземдә калдырам», – ди.
Төнлә унике сәгатьтә кулына кылыч алып үзе күл янына килә.
– Диюләр патшасы, бире чык, – ди.
Озак тормый, күл төбеннән кара елан чыга. Кара еланның чыгуы була, кылыч белән аның башын чабып та өзә. Кара елан бөтерелеп кала шунда. Әби үзе тиз-тиз кайтып китә дә ятып йоклый. Иртән кызы торып китәргә җыена, әнисе аңа:
– Ашыкма, кызым, барыбер кайтырсың, – ди.
– Юк, юк, әни, кире кайтмам, бәхил булыгыз, – дип, Зөһрә балалары белән күл буена чыгып китә. Ул ирен бик тә сагынган шул. Бара күл буена.
– Диюләр патшасы, бире чык! – дип кычкыра.
Беркем чыкмый. Бераз торгач, тагын кычкыра, тагын кычкыра, әмма елан чыкмый. Аптырап кала хәзер бу. Күл өстен кара томан каплаган, тып-тын. Бакса шунда, аяк астында башы ята. Үкереп елап җибәрә, башын коча-коча елый. Эшне, әнисенең хыянәтен аңлап ала бу. Эзли торгач, еланның гәүдәсен таба. Балалары белән елаша-елаша чокыр казып, елан патшаны күмәләр. Шуннан соң, Зөһрә олы баласын ала да елый-елый һавага ыргыта.
– Бар, кәбәм, син сандугач бул, иртә-кич адәмнәрнең күңелен юат, – ди. Олы баласы сандугач булып очып китә.
Икенче баласын да кулына ала.
– Син, балам, күз нурым, карлыгач бул, җитезлегең белән адәмнәрне сокландыр, – ди. Бусы карлыгач булып очып китә.
Өченче баласын алып, озак-озак үксеп тора да:
– Ә син, алтыным, сыерчык бул, барча телләрне белүче кошкай бул, – ди. Бу бала сыерчык булып очып киткәч, Зөһрә бер тилпенә, ике тилпенә, өч тилпенә дә күгәрченкәй кошка әверелә.
Сандугач, карлыгач, сыерчык, күгәрчен кошкайлар әнә шулай дөньяга килгәннәр, ди.
Татар халык әкияте. Зөһрә
Өч дус
Борын-борын заманда, кәҗә команда, песнәк писердә, саескан солдатта вакытта, бер авылда өч егет булган, ди. Болар берсеннән-берсе матурлар икән, ди. Бу өч егет-дус кушылышканнар, ди. Нинди авырлык килсә дә, бер-берсен ташламаска, яклашырга, бер-берсенә бер дә дошманлык итешмәскә сүз бирешкәннәр, ди. Менә көннәрнең берендә болар җыелышып сүз куешканнар да, ди, барысы да өч-дүрт көнлек азык хәзерләп, юлга ил-җир күрергә чыгып киткәннәр, ди. Бер көн барганнар, ди, ике көн барганнар, ди, бара торгач, арганнар, ди. Аргач, ял итмәкче булганнар, ди, утырганнар, ди. Бо ларның һәрберсе үзе белән алган ашамлык әйберләрен: берсе – йөрәк, икенчесе – бөерәк, өченчесе бавыр чыгарып салганнар, ди. Болар бик әйбәтләп тамакны туйдырганнан соң әрле-бирле йөри башлаганнар, ди. Әйләнә-тирәдә йөри торгач, йөрәк ашаган егет бер тимер капкачка барып сөртенгән, ди. Болар бу тимер капкачны
ачып карасалар, ни күзләре белән күрсеннәр, бу бер кое капкачы икән, ди. Ачканнар. Боларның үз араларында сүз киткән: бу коега кем төптә дә, кем төшә?!
Менә бер заманны йөрәк ашаган егет:
– Мин төшәм дә, мин төшәм, – дип әйткән, ди.
– Ярый алайса, син төш!
Иптәшләре хәзер җеп табып китергәннәр дә, ди, моның биленнән бәйләп, төшереп җибәргәннәр, ди. Бу егет кое төбенә төшеп җиткәч, «Сез көтеп торыгыз, мин тирә-юньне караштыр-галыйм әле», – дип әйткән дә, ди, кое әйләнәсен кармалый башлаган, ди. Анда бик караңгы икән, ди. Менә бер заманны кармалый торгач стенада бер ишек тапкан, ди. Шул ишектән бу егет кереп китсә, бик матур ике стена арасында юл киткән, ди, тагын бер ишеккә барып җиткән, ди. Ишекне алай-болай итеп ачып кергән дә, ди, ни күзе белән күрсен, бик матур бүлмә, ди. Бүлмәнең стенасы алтын кәгазьләр белән ябыштырылган, идәне хәтфә паласлар белән түшәлгән, идән уртасында, алтын тәхет өстендә, бер бик матур кыз утыра, ди.
Бу егет килеп кергәч тә кыз:
– Әй, егет, җаныңны бер дә аямыйсың икән, монда нигә дип килеп кердең? Бу бит бөтен пәриләр башлыгы Гыйфрит дигән дию пәриенең сарае. Ул мине, моннан биш-алты еллар элек атамнан урлап, шушында алып килеп куйган ие, мин шуннан бирле аның кулында тоткында ятам бит. Тиз чыгып кит моннан, югыйсә ул сине үтерер, миңа да көн булмас. Ул адәмнәрне бер дә яратмый, – дип әйтте, ди.
Шуннан соң егет кызга әйтә:
– Аптырама, сынашып карарбыз, кем җиңәр икән, – дип әйтеп тә өлгермәде, ди, менә бер заманны җир тетри, стеналар селкенә башлады, ди. Кызның төсләре бетте, агарынды, ди. Ул инде «Гыйфрит бу егетнең көлен күккә очыра», дип тора, ди.
Тулы килеш: Өч дус
Кызыл әтәч
Бик борын заманда яшәгән, ди, бер көтүче. Бу көтүченең булган, ди, ике малае, тагы ничәдер кызы.
Көннәрнең бер көнендә бу көтүче төш вакытында терлекләрне бер күл янына куып китерә. Терлекләре су эчеп ял иткәндә, бу көтүче дә зур малае белән утыралар төшке ашларын ашарга. Көтүдән бер сыерны тоталар да сөтен савып, шул сөт белән ипиләрен ашыйлар. Ашап туйгач, савытларында ашап бетерә алмаган сөтләре кала.
Атасы малаена:
– Син терлекләрне кара, ә мин бераз йоклап алыйм, – ди дә ятып йоклый.
Малай, атасы йоклап ятканда, аның янында терлекләрне карап утыра. Шулай каранып утырган чагында, йоклап яткан атасы авызыннан бер сары чебен чыга да теге сөтле савыт өстенә куна. Савыт өстенә агач саплы пычак куелган була, чебен шул пычак өстеннән йөреп чыга да әкрен генә якындагы тауга таба очып китә.
Малайга әле унике-унөч яшь кенә, бала акылы әле башыннан чыгып та бетмәгән була. Утырган урыныннан сикереп тора да малай:
– Бу чебенне тотып үтерәм мин, – дип, чебенне куа китә. Чебен моңа тотарга бирми. Шул арада теге тауга очып та
җитә, бер кечерәк кенә тишектән тау эченә кереп тә китә. Чебен тишектән кергәч, малай әйтә:
– Җир астында озак тора алмассың, чыгарсың, ди. Чыккан вакытта барыбер мин сине тотып үтерәм, – ди.
Шулай дип, тишек янында утырып көтә башлый. Озак көтәргә туры килми, чебен тишектән кире чыга да очып та китә. Малай тагын тота алмый кала. Тагын сикереп тора да чебенне куа китә. Чебен очып килә дә табактагы пычак өстеннән кире йөреп чыга һәм көтүченең авызына керә. Шунда көтүче сикереп тора. Тора да малаена әйтә:
– Улым, бик кызык бер төш күрдем әле, ди. Имеш, бер далада, ди, сөт күле, ди. Шул сөт күле аркылы күпер, ди. Күпернең яртысы тимердән, яртысы агачтан, ди. Шул күпер аркылы чыктым да, ди, бик ерак юл баргач, барып кердем бер сарайга, ди. Ул сарайда мичкәләргә тутырылган алтын-көмеш! Исәбе-хисабы да юк, ди. Мин, ди, сорадым: «Бу хәтле мал кемнеке?» – дип. Миңа әйттеләр: «Кем дә кем кып-кызыл әтәчне сукага җигеп, шул тауны сукаласа, мондагы хәзинә шуңа була», дип, – ди.
Малай атасының төш сөйләгәнен тыңлап тора да, эченнән генә: «Мин ул урынны беләм», – ди, ә атасына әйтә:
– Хәерлегә булсын инде, – ди.
Кичен өйләренә кайткач, атасыннан биш сум акча сорап ала да, малай авылга кызыл әтәч эзләргә чыга. Озак кына эзләгәннән соң, берсенең йортында күрә кып-кызыл бер әтәч. Шуннан бу малай боларга кереп:
– Әтәчегезне миңа сатыгыз әле, – ди.
Сатылырга булмаган әйбернең хакы күп була, диләр бит. Болар да әтәчләрен сатарга уйламаганга күрә:
– Бик кирәк булгач, әтәчне сатарбыз сатуын, ләкин хакы бер сум, – диләр.
Бу сатулашып тормый, бер сум түли дә кызыл әтәчне тотып алып китә. Өенә кайткач юкә агачы алып, кызыл әтәчне җигәргә сука ясый башлый.
Атасы-анасы «малаебыз акылдан язган» дип, өшкертә-төкертә башлыйлар. Малай бернәрсәгә дә карамыйча үз эшен генә белә. Ике көндә кызыл әтәчкә сука, камыт, тагын башка кирәк-яракларын ясап бетерә. Өченче көнне малай, әтәчне җигә торган сукасын сумкага салып, кызыл әтәчне култык астына кыстырып, энесен ияртеп, теге тау янына китә.
Тау янына барып җиткәч, кызыл әтәчне сукага җигә дә, кызыл әтәч очып китмәсен дип, аны энесенә тоттыра, үзе суканы тота. Шулай итеп, тауны кызыл әтәч белән сукалый башлый. Шул вакыт тау эченнән:
– Сиңа ни кирәк? – дигән тавыш килә.
– Андагы малны бүген төнлә минем өемә илтегез, менә шул кирәк, – ди.
Таудан тагы:
– Ярар, илтербез, сукалавыңны гына туктат, – диләр.
Шул вакыт малай сукалавыннан туктый да өйләренә кайтып китәләр болар. Иртә торып карасалар, ни күрсеннәр, идән асларында да, бәрәңге базларында да мичкә-мичкә алтын-көмеш, ди. Шулай итеп болар бик зур бай булалар, хәзер.
Аталары бу ике малайны укыта, ә кызларын кияүгә бирә. Малайларны да өйләндерә. Шулай итеп, бик әйбәт кенә яшиләр болар.
Әмма көтүче аталары иске киемнәре белән чыбыркыны зур сарайларының башына, чарлакка менгереп асып куя. Малайлары борыннарын күтәрә башласалар, шул киемнәр белән чыбыркыны гына күрсәтә икән бу.
– Күп борыныгызны күтәрмәгез, менә шул әйберләрне онытмагыз, – ди икән. Шунда менә әкият тә бетә. Сезгә рәхмәт тыңлаган өчен, миңа рәхмәт сөйләгән өчен, йокларга вакыт, йоклагыз!
Татар халык әкияте.
Гөлчәчәк
Борын-борын заманда, зур карурман эчендә бер убырлы карчык торган, ди, аның бер улы белән Гөлчәчәк атлы бер килене булган, ди. Карчык бик явыз икән, ди, гомер-гомергә яхшы кешеләрне аздырып, батырларны юлдан яздырып йөргән, ди. Карчыкның улы, анасының явызлыгына түзә алмыйча, дөнья гизәргә, бәхет эзләргә чыгып киткән.
Гөлчәчәк әниләрен бик сагына икән, тик аны каенанасы – убырлы карчык – бер җиргә дә чыгармый икән, үзе төннәрен яхшы кешеләрне аздырырга,батырларны юлдан яздырырга чыгып киткәндә дә киленен өендә бикләп калдыра икән, ди.
Төннәрдән бер төнне убырлы карчык, ниндидер явызлык эшләргә чыгып киткәндә, ишеккә йозак салырга оныткан, ди. Көлгә салган күмәчләрен дә калдырып киткән, ди.
Аның чыгып китүе булган, ишекнең ачык калуын белгәч тә, Гөлчәчәк әниләренә китәргә җыена башлаган, ди.
мультфильм Гљлчђчђк Татар халык әкияте буенча
Урман эче бик якты,
Күктә айлар калыкты,
Көлдән күмәч аламын,
Әниләргә барамын,
Әниләргә барамын, –
дип җырлый-җырлый куенына төче күмәч кыстырган да, ди, әниләренә кунакка чыгып киткән, ди
Төн киткән, көн киткән, бара торгач, байтак җир киткән. Ул арада убырлы карчык кире әйләнеп кайткан да килене артыннан куа чыккан. Соры бүре төсенә кергән дә, ди, җирне исни-исни чабып киткән, ди; чаба торгач, киленен куып җиткән, ди. Гөлчәчәкнең каршысына төшкән дә, ди, калын тавыш белән улап җибәргән, ди:
Келтә-көлтә койрыгым
Болгый-болгый улаем.
Күмәчләремне бирмәсәң,
Калҗа-калҗа тураем,
Калҗа-калҗа тураем.
Гөлчәчәк бик курыккан, күмәч биреп кенә котылыр иде дә, ул вакытта инде аның күмәче калмаган. Ары каранган, ди, бире каранган, ди, якында гына тузгак башлы, куыш эчле зур бер карама күргән, ди, шул карамага ялына башлаган, ди:
Әйләнмәле карама,
Бәйләнмәде карама,
Соры бүре куып җитте,
Яшерсәнә, карама,
Яшерсәнә, карама.
Әйләнмәле карама Гөлчәчәкне бик кызганган, ди, тиеннәр чикләвек җыеп, ярканатлар көн уздырып чыга торган кечкенә куышының ишеген ачып җибәргән иде, ди, Гөлчәчәк куышка кергән дә качкан, ди.
Соры бүре карама төбен тырный-тырный улаган да, ди, Гөлчәчәкне чыгара алмагач, таң алдыннан өенә кайтып киткән, ди.
Ул арада таң аткан, кояш чыккан, көн булган. Гөлчәчәк, карамага рәхмәт әйтеп, тагын үз юлына чыгып киткән. Бара торгач кич булган, Соры бүре, килененең эзеннән исни-исни барып, тагын куып җиткән. Гөлчәчәкнең алдына төшеп тагын улап җибәргән, ди:
Көлтә-көлтә койрыгым
Болгый-болгый улаем.
Күмәчләремне бирмәсәң,
Калҗа-калҗа тураем,
Калҗа-калҗа тураем.
Гөлчәчәк бик курыккан, ди. Ары караган, ди, бире караган, ди, түгәрәк аланда бик матур күл бар икән, Гөлчәчәк шул күлгә ялына башлаган, ди:
Түгәрәк алан, көмеш күл,
Көмеш күлнең суы мул.
Соры бүре куып җитте,
Яшерсәнә, көмеш күл,
Яшерсәнә, көмеш күл!
Көмеш күл Гөлчәчәкне бик кызганган, ди, тирән суын ай-калдырып, дулкыннарын чайкалдырып, Гөлчәчәк басып торган җирне тирән су белән урап алган, Соры бүре күл читендә бүленеп калган, ди. Соры бүре күл читен тырный-тырный төн буе улаган да, Гөлчәчәк янына керә алмагач, таң алдыннан тагын өенә кайтып киткән, ди.
Ул арада таң аткан, кояш чыккан, көн булган. Гөлчәчәк, көмеш күлгә рәхмәт әйтеп, тагын үз юлына чыгып киткән. Барган, ди, барган, ди, иртә киткән, кич киткән, китә торгач урманның кырыена ук чыгып җиткән. Инде әниләренең өй түбәләре дә күренә башлаган, ди. Тик шул урында Соры бүре тагын куып җиткән дә, бу юлы бигрәк тә каты ачуланып, улап җибәргән, ди:
Көлтә-көлтә койрыгым
Болгый-болгый улаем.
Күмәчеңне ашатмасаң,
Калҗа-калҗа тураем,
Калҗа-калҗа тураем.
Гөлчәчәк бик курыккан. Ары каранган, бире каранган да басу кырыенда үсеп утырган куш каенга менеп киткән, ди. Соры бүре куш каенның тамырларын казый башлаган, ди.
Гөлчәчәк бик курка икән, ди.
– Инде монда кайтып җиткәч тә, әниләрне күрмичә үләрмен микәнни соң? – дип әйтеп, бик елап утыра икән, шунда куш каен башына бер сыерчык килеп кунган, ди. Гөлчәчәк сыерчыкка ялына башлаган:
Ала муен сыерчык,
Кола муен сыерчык,
Чәч бөртегем – әманәтем,
Илтеп бирче, сыерчык,
Илтеп бирче, сыерчык.
Гөлчәчәк сыерчыкка бер-ике чәч бөртеген алып биргән, ди, сыерчык аны алып Гөлчәчәкләрнең әниләренә очып киткән дә, ди, чәч бөртеген аларның капкаларына элеп куйган, ди. Гөлчәчәкнең абыйсы капка төбенә чыккан икән, чәч бөртекләрен күргән.
– Әһә, кара юргам кашынып торганда ял бөртекләре калган икән, – дип әйтеп, чәч бөртеген алып кереп думбрага кыл итеп тарткан, ди.
Гөлчәчәкнең җиңгәсе думбраны аяк тибеп бии-бии уйный башлаган икән, думбра кылы Гөлчәчәк булып җырлап җибәргән:
Бии-бии уйнама,
Билгенәем авырта,
Тибә-тибә уйнама,
Түбәләрем авырта...
Моңар җиңгәсенең исе киткән:
– Әбәү, бу думбрага ни булган? – ди әйтеп, думбраны иренә биргән. Ире чиртеп-чиртеп уйный башлаган икән, думбра тагын җырларга тотынган:
Басма-басма, абыем,
Башкынаем авырта,
Чиртмә-чиртмә, абыем,
Чәчкенәем авырта.
Урман буе куш каен,
Куш каенда сеңлең бар.
Куш каенның төбендә
Каенанам – убыр бар.
Думбраңны куй, абый,
Куш каенга кил, абый!
Шуннан соң абыйсы:
– Карасана, Гөлчәчәк сеңлем харап була язган бит, – дип, чукмарын алган да, ди, бүре тибә торган атына атланып, урман буена чапкан, ди. Ул барып җиткәндә, Соры бүре куш каенның тамырларын актарып бетерә язган иде, ди, куш каен, менә авам, менә авам, дип кенә торадыр иде, ди.
Гөлчәчәкнең абыйсы Соры бүрене бәреп үтергән дә, ди, Гөлчәчәкне өйләренә алып кайткан, ди. Шуннан бирле Гөлчәчәк, бик әйбәт гомер итә башлаган, ди.
Бүген барып, кичә кайттым, мин дә булдым ал арда. Сый-хөрмәт бик дан булды, ашатканнары май, эчергәннәре бал булды. Ике мичкә, бер чүмеч, теләсәң күпме эч. Тик авызга эләкми, мыек кына чылана.
Тагын кара: Буяу Гөлчәчәк
